شباهت اندیشه علامه طباطبایی با ابن سینا درباره جملات اخلاقی/ دکتر محسن جوادی

 " نظریه اعتباریات علامه طباطبایی یک نظریه کوششی است برای ربط دادن اخلاق به احساس، بدون آنکه اخلاق را مبتنی بر احساسات شخصی کنیم."

به گزارش مهر دکتر محسن جوادی ظهر شنبه در چهارمین نشست علمی بازنمایی نظریه اعتباریات علامه طباطبایی که در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم برگزار شد با اشاره به اینکه نظریه اعتباریات در معرفت شناسی از دو جهت اهمیت دارد اظهار داشت: بسیاری از باورهای آدمی اگر چه بر اساس واقعیت‌ها بنا می‌شود اما بیانگر واقع و توصیف کننده عالم نیستند و این‌که نمی‌توانند مقدمه استدلال منطقی برای تحصیل یک ادراک حقیقی قرار گیرند.

وی اضافه کرد: به خاطر اینکه اعتباریات ریشه در احساسات انسان دارند، فاقد ثبات و کلیت‌اند که لازمه برهان است.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم با اشاره به دیگاه شهید مطهری مبنی بر اینکه نمی‌توان حد وسطی پیدا کرد که یک ادراک اعتباری را به ادراک حقیقی ربط داد تصریح کرد: دلیلش این است که یکی مربوط به عالم واقع است و دیگری برای مجاز و استعاره. بخش مهمی از مطالب علامه در مورد ادراکات اعتباری به چگونگی تحصیل آنها در حوزه مباحث روانشناسی ادراک قرار می‌گیرد که تاکنون کمتر به آن پرداخته شده است.

جوادی در بخش دیگری از سخنانش به طرح فلسفه عمل برگرفته از همین نظریه اشاره کرد و گفت: نظریه رایج در فلسفه اسلامی، انجام کار را حول تصور، تصدیق به فایده و شوق به انجام آن مبادی به عمل می‌داند که علامه با تأکید بر اینکه با این سه چیز انجام فعل به ضرورت نمی‌رسد، بر وجود حداقل یک ضرورت در مبادی عمل تأکید دارد.

استاد نمونه کشوری به طرح اشکالاتی که در رابطه با نظریه علامه آمده است پرداخت و گفت: اگر قرار باشد هر فعلی حتی غیر اخلاقی با اعتقاد بر لزوم آن صورت گیرد موضوع مذمت اخلاقی دیگر منتفی می‌شود.

این استاد دانشگاه با اشاره به مهم‌ترین جنبه نظریه اعتباریات علامه که بیش از موارد دیگر مورد مناقشه قرار گرفته است، عنوان کرد: در حوزه مفاهیم اخلاقی مانند حسن و قبح و باید و نباید که بر اساس دواعی احساسی و اقتضائات قوای طبیعی و تکوینی آدمی سامان می‌گیرند، اعتباری بودن ادراکات اخلاقی به معنای تبعیت ارزش‌های اخلاقی از احساسات تلقی شده است.

وی برای توضیح این مسئله به ویژگی دلیل سازی ادراکات اخلاقی اشاره کرد و افزود: ادراکات حقیقی فاقد نقش موجهی ادراک خوبی یک عمل برای انجام آن هستند.

جوادی با تقسیم‌بندی مفاهیم لاغر و چاق و اعتبارات عام و خاص گفت: برخی مفاهیم مانند خوب و بد که وجه ارزیابانه دارند لاغر و آنها که جهت توصیفی هم دارند مثل شجاعت چاق خوانده می‌شوند و اعتبار عام را به حین عمل و اعتبار خاص را بدون ظرف عمل مربوط کرد.

وی با طرح موضوعاتی در رابطه با نظریه اعتباریات با واقع‌گرایی در اخلاق، اعتباریات و ناشناخت‌گرایی و نسبیت اخلاقی و اعتباریات در نظریه علامه گفت: این نظریه به عنوان یک نظریه اخلاق هنجاری، ریشه ارزش‌های اخلاقی را در قرارداد و اعتباری می‌داند که انسان می‌گذارد، یعنی به بازتاب احساسات و عواطف آدمی منوط می‌شود.

وی در ادامه افزود: این به این معنی است که جملات اخلاقی قطعاً اخلاقی‌اند اما آنها اخلاقی بودنشان را از اعتبار و ارتباط با دواعی احساسی نمی‌گیرند، بلکه در صورت دارابودن شرایط دیگری مانند اینکه وسیله بر آمدن سعادت واقعی انسان باشد را هم در بر می‌گیرند.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: به بیان دیگر هر چند جملات اخلاقی اخباری و حکایی نیست، اما ذهن عقلائی انسان، آنها را با توجه با امور واقعی می‌سازد.

جوادی اهمیت این نظریه را در طرح ایده‌های نوین در رهایی از مشکلات واقع‌گرایی بدون گرفتاری در دام ناشناخت گرایی اعلام کرد و اظهار داشت: این نظریه کوششی است برای ربط دادن اخلاق به احساس، بدون آنکه اخلاق را مبتنی بر احساسات شخصی کنیم.

وی افزود: به نظر می‌رسد اندیشه علامه طباطبایی در این زمینه شباهت زیادی با آنچه ابن سینا درباره جملات اخلاقی می‌گوید دارد، زیرا به رغم قراردادی بودن جملات اخلاقی از صدق و کذبشان هم سخن می‌گوید.