(رصدفکر: قبلا گفته شد که بحث های علامه طباطبایی و تاحدودی شهید مطهری بر مبحث فطرت متمرکز هست. یکی دیگر از افرادی که در باب فطرت اثری ارائه کرده است آیت الله جوادی آملی حفظه الله می باشد اما یک تفاوت اساسی در کار آیت الله جوادی و علامه طباطبایی وجود دارد. فطرت در آثار علامه طباطبایی یک مبنا برای ورود فلسفه به علوم انسانی می باشد.)
(منبع: مجله خبری تحلیلی علوم انسانی طلیعه)
به گزارش «خبرنگار پایگاه تحلیلی طلیعه» نرگس مظلومی؛ نظریه فطرت از ابعاد گوناگونش به لحاظ تعلق به حوزه انسانشناسی تأثیرات مهمی بر حوزههای وسیعی از علوم انسانی میگذارد. این نظریه از دید استاد مطهری امالمسائل معارف اسلامی است و نقش اساسی در حل بسیاری معضلات معرفتی دارد. نتیجه تعلق این نظریه به حوزه انسانشناسی تأثیر مستقیم آن بر بسیاری از دانشهایی است که وجهه همت خود را شناخت بعدی از وجود انسانی قرار دادهاند.
دانشهای متأثر از نظریه فطرت:
۱-ذات گرایی : تقریری از نظریه ذات گرایی درخصوص انسان قلمداد می کنند. نظریه ذات گرایی ارسطو از مبانی نظریه فطرت محسوب می شود.
۲- هستیشناسی: (مثل افلاطونی) می توان اعتقاد به یادآوری و التزام در افلاطون را مربوط به مقوله فطرت دانست.
۳- خداشناسی: بسیاری فطرت را خداشناس یا خداگرا یا هر دو میدانند. این مطلب در نظریات صدرالمتألهین، علامه طباطبایی و استاد شهید مطهری به وفور یافت میشود.
۴- معادشناسی: برخی معادشناسی را فطری میدانند. به معنی وجود گرایش فطری به زندگی جاودانه در نهاد انسان و لغو نبودن این گرایش فطری در انسان.
۵- انسانشناسی: این نظریه با ایدهای که در باب گرایشهای متعالی فطری در وجود انسان ارائه میدهد بعنوان رقیبی برای دیدگاههای انسان شناختی اگزیستانسیالیستها تلقی میشود که انسان را فاقد هیچگونه نقشه قبلی میداند. و معتقد است انسان با انتخاب آزادانه خود ذات خود را میسازد.
۶- فلسفه دین: پاسخی به منشاء دین برمبنای فطرت اصل اعتقاد به خدا و خداباوری است.
۷- معرفتشناسی: اختلافات دو مکتب اصلی (عقلگرایی و تجربهگرایی) در این دانش راجع است.
۸- روانشناسی: بحث مهمی است که سه عامل وراثت، محیط طبیعی و محیط اجتماعی و میزان تأثیرگذاری آن ها بر انسان مباحث میان رشته ای فلسفه و روان شناسی است.
در قرن اخیر بحث فطرت بین متکلمان و فلاسفه ایران طرفدار زیادی داشته است و اساتیدی چون استاد مطهری، علامه طباطبایی، علامه جعفری و آیت الله جوادی آملی در تأیید فطری بودن بسیاری از آموزههای دینی کوشیدهاند.
پژوهشهای پیشین انجام شده عمدتاً یا به اصل نظریه از حیث نفی و اثبات پرداختهاند مثل کتاب فطرت شهید مطهری یا مقاله خداشناسی فطری دکتر قدردانی قراملکی در نشریه تخصصی کلام یا کتاب بررسی آراء برخی شخصیتهای خاص مثل حکیم شاهآبادی، امام خمینی و شهید مطهری نوشته آقای اصغر خندان استاد دانشگاه امام صادق (ع). از حدود قرن ۵ اندیشمندان مسلمان کم کم به کشف رابطه فطرت با توحید و دیگر معارف پرداختند. بزرگانی مثل اخوان الصفا، بوعلی ، شیخ اشراق، غزالی، ملاصدرا بطور پراکنده نظریاتی درباب خداگرایی فطری و تربیت و فطرت و .. مطرح کرده اند. اما بنابر بررسیهای انجام شده بطور خاص نظریه فطرت بر آراء آیتالله جوادی آملی بحثی است که تا به حال توجه ویژهای به آن نشده و متاسفانه نظریات مهم این فیلسوف معاصر بزرگ در سایه دیگر فلاسفه گم شده است. بر آن شدیم نظریه فطرت در نگاه آیت الله جوادیآملی را در نوشتار خود مورد مداقه و بررسی قرار دهیم. امید که مقبول درگاه باری تعالی قرار گیرد.
این نوشتار در چهار فصل تنظیم شده است که فصل اول مقدماتی درین باب نگارش شده است. در فصل دوم کلیاتی در باب معانی مختلف فطرت ، فطرت در قرآن و طبیعت ، ملاک های فطری بودن ، روش های شناخت امور فطری ، برهان پذیر یا برهان ناپذیر بودن امور فطری ، معیار تمیز در مقام اثبات ، خطاپذیر بودن فطرت ، فطرت واحد انسان ها ، ارتباط دین و فطرت و در ضمن آن نشانه های وحدت نوعی انسان و… بیان شده است . بحث مهم دیگری که به آن توجه شده است که باتوجه به نگاه آیت الله جوادی آملی نوشته شده است و البته تاحدی میان رشته ای است ویژگی های فطرت در قرآن می باشد. و در نهایت چگونگی دلالت گرایش فطری بر وجود خارجی متعلق آن بحث قابل توجهی است.
در فصل سوم بابی باز کرده ایم که سعی شده بحث دانش ها و گرایش های فطری در نگاه فیلسوف معاصر را کمی مدون کنیم . علوم فطری ، تصورات و تصدیقات و توحید فطری زیرمجموعه دانش های فطری قرار می گیرد. و گرایش ها بمعنی فطری بودن معارف دین ، گرایش به کمال مطلق و تبیین از راه محبت ، و آیات فطرت و میثاق و نسیان مورد بررسی شده است. براهین اثبات وجود خدا و رسالت انبیا و معاد از اصول دینی است که در این نوشتار در حد امکان و مجال کمی که وجود داشته به آن پرداخته شده است . سوالاتی از قبیل فرق بین فطرت و قدرت ، آیا عوامل و موانعی برای شکوفایی فطرت موجود است ؟ هماهنگی قوانین به چه نحوی امکان پذیر می باشد و .. در این نوشتار به آن جواب داده شده است. بحث اثبات معاد به کمک نظریه فطرت در این نوشتار اشاره ای به آن شده است اما بسیار قابلیت بررسی دارد. مساله دیگری که مطلوب مقاله های بعدی می باشد و البته بحثی میان رشته ای است بحث فطرت بمعنای علم پیشین و … می باشد در تطبیق با یافته های علم ژنتیک.
ساختار نظریه فطرت بر محور ذیل بنا می شود: اثبات فطرت ، ویژگی های آن، سپس دانش ها و گرایش های فطری و نتایج منتج از مقدمات فطری.
با توجه به مطالب مطرح شده در نگاه آیت الله جوادی آملی به نتایج مختلفی از تبیین فطرت رسیدیم. ایشان وجود فطرت را بدیهی و البته برهان بردار می دانند و بواسطه دلایل گوناگون فطرت را نه تنها اثبات کرده که معتقدند فطرت مجرد انسانی گرچه حادث است ولی از حدوث و عدم زمانی مبرا است و بین انسان های مختلف ثابت است به این معنی که انسان ها در حقیقت روح یکی هستند اما اراده و اختیار و رفتارشان آنان را از یکدیگر جدا می سازد و چنین نیست که خداوند در نهاد انسان ها در این باب تبعیض گذاشته باشد و بر این وحدت نوعی دلایل مختلف فلسفی و قرآنی ذکر می کنند. و از نظریات این فیلسوف ارزشمند بنظر می آید فطرت دارای مراتب گوناگون نیست و بعضی دانش ها و گرایش ها هستند که کلی می باشند و فطری همه بشریت.
ملاک فطری بودن در نگاه آیت الله جوادی ادراک بایدها و نبایدها به بدیهیات حکمت عملی است. ملاک فطری بودن مفاهیم یا قضایا در حکمت نظری اولی و بدیهی بودن آن هاست.اما در عقل عملی به آن است که انسان بالطبع گرایش به آن کارها دارد.
بحث بعدی ملاک ها سه روش شناخت امور فطری است. و معیار تمییز امور فطری از غیر فطری باید توجه کرد که در مقام اثبات سخن می رانیم یا مقام ثبوت.
برهان فطرت بخشی از واقعیت انسان را که حقیقت ذات اضافه دارای دوطرف اضافه است مورد استفاده قرار می دهد و از تحقق یکی از دو طرف به تحقق طرف دیگر استدلال می کند بین دو امر متضایف ضرورت برقرار است. اوصاف و حالاتی که در برهان فطرت حدوسط قرار می گیرند اوصاف اضافی مختلفی می تواند باشد. قوام برهان فطرت به این است که محبوب حقیقی انسان هیچ یک از کمال های محدود و مقید دنیوی نیست. برهان فطرت از جهت کبرای خود مبتنی بر تضایف است بین امید یا محبت ، تام است. می بینیم که توحید امری فطری و همه فهم است و بر این ادعا شاهد بحث های زیادی بین آیات مختلف قرآن داریم. که البته فطرت از نظر عقل نیز بحثی است میان فلاسفه که در اصل نوشتار به آن توجه شده و از نگاه متفکران مورد بررسی قرار گرفته. در ادامه بحث توحید فطری و برهان بذیر بودن ، بواسطه دو مقدمه وجود کمال مطلق خواهی در همه انسان ها و اینکه هرچه در نهاد یک نوع وجود داشته باشد برابر با مقتضای آن نیز در خارج موجود است ، معاد به کمک فطرت ثابت می شود.
آیت الله جوادی آملی فیلسوف معاصر برآنند تا بواسطه اثبات اصل فطرت و ویژگی های متعدد و همچنین تمییز آن با قدرت و عادت و رابطه فطرت با عدالت و … ، وجود معاد ، وجود مبداء الهی ، رسالت انبیا و …. را اثبات کنند؛ و در آخر این پژوهش با توجه به اهمیت فطرت در شناخت خود ، خدا و سعادت بشریت تعدادی از عوامل و موانع شکوفایی فطرت با محوریت نظرات آیت الله جوادی آملی را مطرح کردیم تا به حول قوه الهی یاری رسان هرچند کوچک در مسیر تعالی باشد انشالله.
در این نوشتار از منابع مختلفی بهره گرفته ایم . طیبعی است باتوجه به تمرکز بحث بر روی نظریات آیت الله جوادی تمام نوشته های ایشان بررسی شده و مورد مداقه قرار گرفته است و از کتبی مانند ادب فنای مقربان ، ادب قضا در اسلام، انسان از آغاز تا انجام، تبیین براهین اثبات وجود خدا، انسان در قرآن ، اسلام و محیط زیست ایشان بهره جسته ایم. البته کتاب الحکمۀ المتعالیه، خدا در اندیشه بشر جناب عبدالله نصری، شرح المقاصد ، فطرت شهید مطهری، معارف قرآن آیت الله مصباح یزدی ، فلاسفه بزرگ پروفسور براین مگی و رساله دکتری تطور تاریخی نظریه فطرت در فلسفه و عرفان اسلامی جناب آقای محمد غفوری نژاد از جمله منابع مورد مطالعه و بررسی بوده اند.
عنوان پایان نامه: تبیین فطرت از دیدگاه آیت الله جوادی آملی
دانشجو: نرگس مظلومی
استاد راهنما: دکتر قدرت الله قربانی
رشته تحصیلی: فلسفه اسلامی
مقطع: کارشناسی ارشد/ شهریور ۹۳