امروزه دانشمندان معتقدند که جهان خلقت در حال گسترش است که از آن به نظریه انبساط جهان یاد می کنند. آنها معتقدند که تمامی اجرام آسمانی از یکدیگر در حال فاصله گرفتن است حتی کره ماه در حال دور شدن از زمین است. شعاع مدار ماه به دور زمین 384000 کیلومتر است که سالیانه 8/3 سانتیمتر به آن افزوده می شود. و میزان انبساط جهان به طور کلی74/2 کیلومتر بر ثانیه تخمین زده شده است.
به منظور تسهیل بحث,،به مباحث دقیق نجومی و معادلات فیزیکی اثبات انبساط جهان و اینکه انبساط کیهان دقیقا به چه معناست، پرداخته نمی شود؛ بلکه فقط سعی می شود حول این موضوع بحث شود که آیا آیه 47 ذاریات دلالت واضحی بر نظریه انبساط جهان دارد یا خیر؟
آیه مذکور این است:
علاقمندان می توانند پیرامون اثبات انبساط جهان و معنای دقیق آن اینجا و اینجا کلیلک نمایند.
اما به منظور داوری در تطابق نظریه انبساط جهان با قرآن، ابتدا باید معنای دقیق واژه های کلیدی آیه47ذاریات بر طبق معاجم لغوی فهمیده شود.
واژه شناسی آیه
موسع:
موسع از ماده (وسع) است که به معنای انبساط و گسترش در امور مادی و معنوی است.
گسترش مادی مانند آیه(إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ) و گسترش معنوی مانند غنی و بی نیازی در اموال است زیرا غنی و ثروت در واقع وسعت در رزق و زندگی است. از دیگر مصادیق انبساط معنوی می توان به گسترش در توانایی نام برد مانند آیه( لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها) که وسع به معنای توانایی و قدرت است.
فعل «أوسع» دارای دو استعمال به صورت متعدی(نیازمند مفعول) و لازم(نیازمند فاعل) است.
مثال برای استعمال متعدی:
أَوْسَعَ الشیءَ یعنی: آن چیز را گستراند / أَوْسَعَ الله علیک: خدا تو را بی نیاز و توانمند کند.
مثال برای استعمال لازم:
و اوسع الرجل یعنی: آن شخص توانگر و غنی شد.
در نتیجه مُوسِع که اسم فاعل «أوسع» است سه معنا دارد:
1- گستراننده یک چیز.
2- توانمند کننده و بی نیاز کننده یک شخص.
3- شخص توانا و غنی.
أید:
أید مصدر فعل (آد یَئِید) است و به معنای توانایی و قدرت است.
«آد الرجل» یعنی آن مرد قوی و توانا شد وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ أی بقوة.
(تمام معانی ذکر شده در قدیمی ترین کتب لغت عربی مانند العین, لسان العرب و... موجود است).
و اما اکنون به سراغ آیه شریفه می رویم تا ببینیم تا چه حد آیه شریفه ناظر به نظریه انبساط جهان است.
تفاسیر ذکر شده پیرامون آیه
وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ (ذاریات/47)
طیق آنچه که از لغت نامه در معنای واژه های (أید) و (موسعون) ذکر شد. آیه شریفه دارای چهار تفسیر خواهد شد.
تفسیر اول: ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و به راستی که ما گستراننده آنیم. (نظریه انبساط جهان)
تفسیر دوم: ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و به راستی که ما قادریم [بر خلقت آسمانی با این عظمت].
تفسیر سوم: ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و به راستی که ما نیاز مخلوقات را برطرف می کنیم (روزی آن ها را می دهیم و ...)
تفسیر چهارم: ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و به راستی که ما بین آسمان و زمین را گسترش می دهیم.
نقد و بررسی تفاسیر
در بسیاری از تفاسیر و کتب لغت پیشین که اطلاعی از نظریه انبساط جهان نداشته اند تفسیر دوم یا سوم ذکر شده است. و در برخی تفاسیر، تفسیر چهارم به عنوان یک قول ضعیف در تفسیر آیه ذکر شده است.
خدشه بر تفسیر دوم:
خدشه ای که به تفسیر دوم می توان وارد کرد این است که، قسمت (و إنا لموسعون) تکرار معنای (خلقنا السماء بأید) است. بنابراین نیازی به ذکر آن نیست. مگر اینکه آن را تاکیدی بر قسمت (خلقنا السماء بأید) بدانیم ولی تا وقتی بتوان معنای غیر تاکیدی از (و إنا لموسعون) برداشت کرد نباید معنای تاکیدی از آن برداشت کرد، چرا که به قول علمای علم اصول، اصل بر تاسیس معنای جدید است نه تاکید. یعنی هر زمان که بین معنای تاسیسی (که معنایی جدید و غیر تاکیدی است) و معنای تاکیدی یک واژه شک کنیم، اصل آن است که معنای تاسیسی آن مراد است. زیرا اصل عقلایی در انتقال مفاهیم این است که مفاهیم جدید انتقال داده شود، در نتیجه یک گوینده آگاه عاقل، وقتی کلمه ای را به کار می برد که دو معنا دارد که یک طبق یک معنا، کلام قبلی تأکید می شود و طبق معنای دیگر، معنای جدیدی تأسیس می شود، اصل عقلایی آن است که معنای جدید را اراده کرده باشد. در آیه شریفه هم موسعون به معنای گستراننده یک معنای تاسیسی و جدید است ولی موسعون به معنای قادر معنای تاکیدی قسمت قبلی آیه است، پس با توجه به اصل مذکور باید معنای تأسیسی را بپذیریم.
خدشه بر تفسیر سوم:
خدشه ای هم که می توان به تفسیر سوم ارائه کرد این است که سیاق آیه شریفه پیرامون خلقت آسمان است نه رفع نیاز از مخلوقات، زیرا در سیاق آیه هیچ کلمه و قرینه ای وجود ندارد که نشان دهد مراد از موسعون رفع نیاز و روزی دادن مخلوقات است.
خدشه بر تفسیر چهارم:
پذیرش تفسیر چهارم نیازمند دخل و تصرف و تقدیر گرفتن برخی کلمات در آیه است، اگر آیه شریفه بدین گونه بود که می فرمود: و إنا لموسعون ما بین السماء و الأرض، قابل پذیرش بود ولی همانطور که می بیند سخنی از گستراندن مابین آسمان و زمین نیست؛ بلکه فقط گفته شده: و إنا لموسعون.
نتیجه گیری
تفاسیر سوم و چهارم، به هیچ وجه نمی توانند تفسیر مناسبی برای این آیه باشند، چون با ظاهر آیه خیلی فاصله دارند، اگر تردیدی وجود داشته باشد، میان تفسیر اول و دوم است، که اگر اصل تأسیسی بودن را قبول کنیم، باید تفسیر اول را پذبرفت؛ اما حقیقت این است که چنین اصلی، چندان عقلایی به نظر نمی رسد و از نگاه عرف چنین اصلی وجود ندارد و انسان ها در عرف تبادل اطلاعات خود، چنین اصلی را پیاده نمی کنند. و حتی می توان ادعا کرد که اگر موسعون را معنای قادر بگیریم، با اصل تأسیسی منافاتی ندارد، زیرا تا قبل از «إنا لموسعون» سخن از قدرت بر آفرینش آسمان بود، اما «إنا لموسعون» اشاره به قدرت مطلقه و بدون قید و شرط دارد (یعنی قدرت بر همه چیز، آفرینش آسمان و غیر آن)پس در واقع موسع در این آیه عینا معنای ما قبل خود راندارد، تا بگوییم صرفا تأکیدی بر آن است، بلکه حاوی معنای جدیدی نیز هست و آن قدرت مطلقه است، بر خلاف قمست قبلی آیه که فقط به قدرت در آفرنیش آسمان اشاره داشت. بنابراین هیچ ایرادی ندارد که بگوییم، شاید تفسیر دوم مراد واقعی خداوند بوده باشد. نتیجه آنکه این آیه، دو وجهی است و دو معنا را می شود از آن برداشت کرد و چه بسا هر دو معنا از آیه اراده شده باشد.
به قلم علی ایمانی نسب(ali.imani.n@chmail.ir)
به منظور تسهیل بحث,،به مباحث دقیق نجومی و معادلات فیزیکی اثبات انبساط جهان و اینکه انبساط کیهان دقیقا به چه معناست، پرداخته نمی شود؛ بلکه فقط سعی می شود حول این موضوع بحث شود که آیا آیه 47 ذاریات دلالت واضحی بر نظریه انبساط جهان دارد یا خیر؟
آیه مذکور این است:
وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ؛
و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم، و همواره آن را وسعت می بخشیم.
و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم، و همواره آن را وسعت می بخشیم.
علاقمندان می توانند پیرامون اثبات انبساط جهان و معنای دقیق آن اینجا و اینجا کلیلک نمایند.
اما به منظور داوری در تطابق نظریه انبساط جهان با قرآن، ابتدا باید معنای دقیق واژه های کلیدی آیه47ذاریات بر طبق معاجم لغوی فهمیده شود.
واژه شناسی آیه
موسع:
موسع از ماده (وسع) است که به معنای انبساط و گسترش در امور مادی و معنوی است.
گسترش مادی مانند آیه(إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ) و گسترش معنوی مانند غنی و بی نیازی در اموال است زیرا غنی و ثروت در واقع وسعت در رزق و زندگی است. از دیگر مصادیق انبساط معنوی می توان به گسترش در توانایی نام برد مانند آیه( لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها) که وسع به معنای توانایی و قدرت است.
فعل «أوسع» دارای دو استعمال به صورت متعدی(نیازمند مفعول) و لازم(نیازمند فاعل) است.
مثال برای استعمال متعدی:
أَوْسَعَ الشیءَ یعنی: آن چیز را گستراند / أَوْسَعَ الله علیک: خدا تو را بی نیاز و توانمند کند.
مثال برای استعمال لازم:
و اوسع الرجل یعنی: آن شخص توانگر و غنی شد.
در نتیجه مُوسِع که اسم فاعل «أوسع» است سه معنا دارد:
1- گستراننده یک چیز.
2- توانمند کننده و بی نیاز کننده یک شخص.
3- شخص توانا و غنی.
أید:
أید مصدر فعل (آد یَئِید) است و به معنای توانایی و قدرت است.
«آد الرجل» یعنی آن مرد قوی و توانا شد وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ أی بقوة.
(تمام معانی ذکر شده در قدیمی ترین کتب لغت عربی مانند العین, لسان العرب و... موجود است).
و اما اکنون به سراغ آیه شریفه می رویم تا ببینیم تا چه حد آیه شریفه ناظر به نظریه انبساط جهان است.
تفاسیر ذکر شده پیرامون آیه
وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ (ذاریات/47)
طیق آنچه که از لغت نامه در معنای واژه های (أید) و (موسعون) ذکر شد. آیه شریفه دارای چهار تفسیر خواهد شد.
تفسیر اول: ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و به راستی که ما گستراننده آنیم. (نظریه انبساط جهان)
تفسیر دوم: ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و به راستی که ما قادریم [بر خلقت آسمانی با این عظمت].
تفسیر سوم: ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و به راستی که ما نیاز مخلوقات را برطرف می کنیم (روزی آن ها را می دهیم و ...)
تفسیر چهارم: ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و به راستی که ما بین آسمان و زمین را گسترش می دهیم.
نقد و بررسی تفاسیر
در بسیاری از تفاسیر و کتب لغت پیشین که اطلاعی از نظریه انبساط جهان نداشته اند تفسیر دوم یا سوم ذکر شده است. و در برخی تفاسیر، تفسیر چهارم به عنوان یک قول ضعیف در تفسیر آیه ذکر شده است.
خدشه بر تفسیر دوم:
خدشه ای که به تفسیر دوم می توان وارد کرد این است که، قسمت (و إنا لموسعون) تکرار معنای (خلقنا السماء بأید) است. بنابراین نیازی به ذکر آن نیست. مگر اینکه آن را تاکیدی بر قسمت (خلقنا السماء بأید) بدانیم ولی تا وقتی بتوان معنای غیر تاکیدی از (و إنا لموسعون) برداشت کرد نباید معنای تاکیدی از آن برداشت کرد، چرا که به قول علمای علم اصول، اصل بر تاسیس معنای جدید است نه تاکید. یعنی هر زمان که بین معنای تاسیسی (که معنایی جدید و غیر تاکیدی است) و معنای تاکیدی یک واژه شک کنیم، اصل آن است که معنای تاسیسی آن مراد است. زیرا اصل عقلایی در انتقال مفاهیم این است که مفاهیم جدید انتقال داده شود، در نتیجه یک گوینده آگاه عاقل، وقتی کلمه ای را به کار می برد که دو معنا دارد که یک طبق یک معنا، کلام قبلی تأکید می شود و طبق معنای دیگر، معنای جدیدی تأسیس می شود، اصل عقلایی آن است که معنای جدید را اراده کرده باشد. در آیه شریفه هم موسعون به معنای گستراننده یک معنای تاسیسی و جدید است ولی موسعون به معنای قادر معنای تاکیدی قسمت قبلی آیه است، پس با توجه به اصل مذکور باید معنای تأسیسی را بپذیریم.
خدشه بر تفسیر سوم:
خدشه ای هم که می توان به تفسیر سوم ارائه کرد این است که سیاق آیه شریفه پیرامون خلقت آسمان است نه رفع نیاز از مخلوقات، زیرا در سیاق آیه هیچ کلمه و قرینه ای وجود ندارد که نشان دهد مراد از موسعون رفع نیاز و روزی دادن مخلوقات است.
خدشه بر تفسیر چهارم:
پذیرش تفسیر چهارم نیازمند دخل و تصرف و تقدیر گرفتن برخی کلمات در آیه است، اگر آیه شریفه بدین گونه بود که می فرمود: و إنا لموسعون ما بین السماء و الأرض، قابل پذیرش بود ولی همانطور که می بیند سخنی از گستراندن مابین آسمان و زمین نیست؛ بلکه فقط گفته شده: و إنا لموسعون.
نتیجه گیری
تفاسیر سوم و چهارم، به هیچ وجه نمی توانند تفسیر مناسبی برای این آیه باشند، چون با ظاهر آیه خیلی فاصله دارند، اگر تردیدی وجود داشته باشد، میان تفسیر اول و دوم است، که اگر اصل تأسیسی بودن را قبول کنیم، باید تفسیر اول را پذبرفت؛ اما حقیقت این است که چنین اصلی، چندان عقلایی به نظر نمی رسد و از نگاه عرف چنین اصلی وجود ندارد و انسان ها در عرف تبادل اطلاعات خود، چنین اصلی را پیاده نمی کنند. و حتی می توان ادعا کرد که اگر موسعون را معنای قادر بگیریم، با اصل تأسیسی منافاتی ندارد، زیرا تا قبل از «إنا لموسعون» سخن از قدرت بر آفرینش آسمان بود، اما «إنا لموسعون» اشاره به قدرت مطلقه و بدون قید و شرط دارد (یعنی قدرت بر همه چیز، آفرینش آسمان و غیر آن)پس در واقع موسع در این آیه عینا معنای ما قبل خود راندارد، تا بگوییم صرفا تأکیدی بر آن است، بلکه حاوی معنای جدیدی نیز هست و آن قدرت مطلقه است، بر خلاف قمست قبلی آیه که فقط به قدرت در آفرنیش آسمان اشاره داشت. بنابراین هیچ ایرادی ندارد که بگوییم، شاید تفسیر دوم مراد واقعی خداوند بوده باشد. نتیجه آنکه این آیه، دو وجهی است و دو معنا را می شود از آن برداشت کرد و چه بسا هر دو معنا از آیه اراده شده باشد.
به قلم علی ایمانی نسب(ali.imani.n@chmail.ir)
